Ο Δάκος της Ελιάς.

Ένα χωριό στην Ελληνική ύπαιθρο υπερηφανεύεται για την αυτάρκεια που προσφέρει στην κοινότητα μέσω των καλλιεργειών και των κήπων, οι οποίοι στον πιο γόνιμο οίστρο τους προσφέρουν άφθονη ποσότητα λαχανικών και καρπών, που ικανοποιούν τις ανάγκες των κατοίκων όλο το χρόνο. Αυτό, όμως, για το οποίο υπερηφανεύεται περισσότερο είναι ο καρπός, που προσφέρει σε ένα γεύμα, όλα τα θρεπτικά συστατικά και την ενέργεια που χρειάζεται κάποιος, περιενδύοντας το φαγητό με το πλεκτό πρασινοκίτρινο αριστοκρατικό χρώμα του ρευστού γευστικού ελαίου της επεξεργασίας του. Μιλώ φυσικά για τον καρπό της ελιάς.

Η ποιότητα των θρεπτικών συστατικών είναι ίδια είτε οι καρποί προορίζονται για επιτραπέζια κατανάλλωση είτε προορίζονται για ελαιοποίηση. Η διάκριση αυτή εξαρτάται απο την ποικιλία των ελαίων του ελαιώνα.

Υπάρχουν αρκετοί εχθροί – εντομα που παρασιτούν και τρέφονται απο τα φύλλα, τους βλαστους και τους καρπούς της ελιάς. Η ζημιά των καρπών ειναι αυτη που έχει οικονομική σημασία, αλλα και τη μεγαλύτερη αντανάκλαση στην υποβάθμιση της θρεπτικης αξίας των καρπών και είναι πιο σοβαρη στις ποικιλίες που προορίζονται για επιτραπέζια κατανάλλωση καθως αλλιώνεται το σχήμα και το βρώσιμο τμήμα του καρπού. Ιδιαίτερη ζημια προκαλεί το δίπτερο έντομο με την κοινή ονομασία «Δάκος της ελιάς», καθως ωοτοκεί στο μεσοκάρπιο της ελιάς και τα ανήλικα στάδια του εντόμου ορύσσουν στοά στη σάρκα του καρπού. Οι σοβαρότερες προσβολές παρατηρούνται τους φθινοπωρινούς μήνες.

Εικόνα 1:Ενήλικο θηλυκό εναποθέτει αυγό στο εσωτερικό ελαιοκάρπου.

Συστηματική ταξινόμηση:

Το επιστημονικό όνομα του Δάκου της ελιάς είναι Bactrocera oleae (Dacus oleae), δίπτερο και ανήκει στην οικογένεια Tephritidae, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι οι σκοτεινότεφρες ζώνες που έχουν τα μέλη της στις πτέρυγές τους. Στην ίδια οικογένεια ανήκουν και αλλά δίπτερα που προσβάλουν καρπούς δέντρων και κηπευτικών, όπως άλλα είδη του γένους Bactrocera (Bactrocera cucurbitae, Bactrocera dorsalis), το Ragoletis cerasi που παρασιτεί στα κεράσια και το Ceratitis capitata που παρασιτεί σε πολλά φρούτα.

Εικόνα 2: To Bactrocera dorsalis μοιάζει φιλικό με τον άνθρωπο.

Μορφολογία εντόμου:

Το ενήλικο έχει μήκος περίπου 5mm και γενικό χρωματισμό ανοιχτοκάστανο ως σκοτεινοκάστανο. Ο θώρακας στο νωτιαίο του (επάνω) μέρος είναι σκοτεινότερος με τρεις κατά μήκος μαύρες γραμμές, ενώ στα πλάγια διακρίνονται μερικές υπόλευκες ή υποκίτρινες κηλίδες. Οι πτέρυγες είναι διαφανείς, ιριδίζουσες, με ένα σκοτεινό στίγμα στην άκρη. Στην άκρη της ωοειδούς κοιλίας υπάρχει ένας ευδιάκριτος οξύληκτος ωοθέτης μόνο στα θηλυκά άτομα, ο οποίος διευκολύνει την εναπόθεση των αυγών στο μεσοκάρπιο του ελαιοκάρπου.

Το αυγό είναι στενόμακρο, κάπως οξύ στον ένα πόλο και λευκό. Η προνύμφη έχει χρώμα λευκό ως ανοιχτοκίτρινο με το πρόσθιο μέρος του σώματος στενότερο από το οπίσθιο, χωρίς κεφαλική κάψα αλλά μόνο με σκοτεινόχρωμα στοματικά άγκιστρα και τον κεφαλορυγγικό σκελετό.

Η νύμφη είναι το ενδιάμεσο στάδιο που ακολουθεί το ανήλικο, της προνύμφης, και ακολουθείται από το ενήλικο. Σε αυτό το στάδιο το έντομο έχει περίβλημα με σκληρυμένο δερμάτιο ανοιχτοκάστανου χρώματος και ελλειψοειδές σχήμα

.

Εικόνα 3: Προνύμφες του δάκου της ελιάς

Ξενιστές:

Είναι είδος μονοφάγο, με την προνύμφη να αναπτύσσεται μόνο στο μεσοκάρπιο (σάρκα) της ελιάς και της αγριελιάς.

Βιολογία-Ζημιές:

Ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες και την γεωγραφική περιοχή έχει 2-5 γενεές. Στην Ελλάδα και σε άλλες Μεσογειακές χώρες, στις οποίες ενδημεί το έντομο, έχει 3-4 γενεές με την πρώτη να αρχίζει αρχές Ιουλίου στους νέους καρπούς, 2 ακόμη το Φθινόπωρο που διαρκούν ως το τέλος Νοεμβρίου, που είναι και οι πιο σοβαρές για τις καλλιέργειες, και μια ακόμη, σπάνια, την άνοιξη στους ώριμους καρπούς που απομένουν επί των δέντρων.

Υπάρχει μια περίοδος αναπαραγωγικής ανωριμότητας, πιθανώς διάπαυση, αργά την άνοιξη μέχρι το τέλος Ιουνίου. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου τα θηλυκά έχουν υπανάπτυκτα ωάρια και τα αρσενικά δεν ανταποκρίνονται στις φερομονικές παγίδες. Καθώς η επιδερμίδα του ελαιοκάρπου μαλακώνει, οι ελιές γίνονται κατάλληλες για ωοτοκία, συνήθως τον Ιούλιο. Το θηλυκό, αφού ανοίξει με τον ωοθέτη του την οπή ωοτοκίας, εισάγει στο μεσοκάρπιο ένα αυγό. Κατά κανόνα εισάγει ένα αυγό ανά καρπό, σε περιπτώσεις όμως πολύ πυκνού πληθυσμού ή μικρής παραγωγής παρατηρούνται και περισσότερες από μια ωοθεσίες ανά καρπό. Τα ενήλικα είναι συνήθως μακρόβια και η ωοτοκία από θηλυκά της ίδιας ή διαφορετικών γενεών συνεχίζονται επί εβδομάδες και μήνες, ώσπου η πτώση της θερμοκρασίας τα τέλη φθινοπώρου ή τον χειμώνα να εμποδίσει την ωοτοκία. Η προνύμφη ορύσσει στοά στο μεσοκάρπιο και όταν συμπληρώσει την ανάπτυξή της νυμφώνεται, τους θερινούς μήνες μέσα στον καρπό, ο φθινόπωρο και το χειμώνα στο έδαφος σε μικρό βάθος. Φαίνεται το εάν ή όχι θα εγκαταλείψει τον καρπό για να νυμφωθεί στο έδαφος εξαρτάται από την κατάσταση ωριμότητας του καρπού. Συνήθως τον εγκαταλείπει και νυμφώνεται στο έδαφος όταν ο καρπός έχει λαδώσει.

Όταν υπάρχουν ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη του, ο βιολογικός κύκλος συμπληρώνεται σχεδόν σε ένα μήνα. Ο πληθυσμός του δάκου της ελιάς αυξάνει ιδιαίτερα τους μήνες Σεπτέμβριο και Οκτώβριο και μάλιστα όταν ο καιρός είναι υγρός και σχετικά ζεστός. Το έντομο γνωρίζει να διασπείρεται από περιοχές χωρίς ελαιοκάρπους σε περιοχές με νέα παραγωγή το καλοκαίρι, καθώς από πεδιάδα σε ελαιώνες σε πλαγιές βουνών και το αντίστροφο, όπως επίσης και να μεταναστεύει διανύοντας μεγάλες αποστάσεις. Οι υψηλές θερμοκρασίες και η χαμηλή υγρασία της ατμόσφαιρας δεν ευνοούν την  ανάπτυξη του εντόμου.

Τα ενήλικα άτομα για να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν χρειάζεται να τρέφονται συχνά με διάφορες οργανικές ουσίες υγρές ή στερεές, όπως μελιτώδεις εκκρίσεις εντόμων, νέκταρ λουλουδιών, γύρη, εκκρίσεις φυτών, χυμούς και ιστούς σάπιων φρούτων και, πιθανώς, μικροοργανισμούς, όπως βακτήρια, στις επιφάνειες των φυτών.

Η προνύμφη έχει ανάγκη την παρουσία συμβιωτικών παρασίτων στον πεπτικό της σωλήνα για να μπορέσει να χρησιμοποιήσει τις πρωτεΐνες του μεσοκαρπίου της ελιάς, όταν αυτή είναι ακόμα πράσινη. Κατά την ωοτοκία, τα βακτήρια αυτά που βρίσκονται και στο εσωτερικό του ωοθέτη του θηλυκού, επαλείφονται στο αυγό και από εκεί μπαίνουν στον πεπτικό σωλήνα της νεαρής προνύμφης.

Εκτός από την ζημιά που προκαλεί η νεαρή προνύμφη με την διατροφή της στο μεσοκάρπιο, προκαλείται και δευτερογενής προσβολή από την εγκατάσταση του μύκητα Camarosporium dalmaticum στην θέση της οπής ωοτοκίας στην επιφάνεια του καρπού, ο οποίος προκαλεί μια καστανή κηλίδωση στην επιφάνεια, με ξηρή σύσταση το καλοκαίρι στις άγουρες ελιές και μαλακή το χειμώνα στις ώριμες. Η παρουσία αυτής της κηλιδώσεις στους καρπούς πολλές φορές αποτελεί σημάδι ότι ο δάκος αρχίζει να δραστηριοποιείται αποθέτοντας αυγά στις ελιές.

Πολλές φορές σε καρπούς που έχουν προσβληθεί απ το δάκο, ακολουθεί προσβολή από την κηκιδόμυγα των καρπών της ελιάς (Prolasioptera berlesiana), η προνύμφη της οποίας τρέφεται από τον μύκητα και τον μεταφέρει σε ελιές με νυχματα του δάκου.

Εικόνα 4: Η προνύμφη στο εσωτερικό του καρπού

Καταπολέμηση:

Λόγω της σοβαρότητας και των κινδύνων που κρύβει η εφαρμογή χημικής επέμβασης με συνθετικά εντομοκτόνα, τα οποία έχουν κατηγορηθεί για σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία των καταναλωτών, δεν θα συστήσω στους ερασιτέχνες ελαιοπαραγωγούς κάποια χημική επέμβαση με ένα τέτοιο σκεύασμα. Οι παραγωγοί που ασχολούνται με την συμβατική καλλιέργεια της ελιάς γνωρίζουν ποιες από τις δραστικές ουσίες που κυκλοφορούν στο εμπόριο είναι κατάλληλες για την καταπολέμηση του Δάκου και δεν θα ήθελα να επεκταθώ, παρά να δώσω μερικές συμβουλές και να προτείνω μερικές μεθόδους βιολογικής αντιμετώπισης.

Το πρώτιστο που θα πρέπει να σκέφτεται ένας ερασιτέχνης ελαιοπαραγωγός είναι πως το έντομο από τη φύση του έχει αναπτύξει αυτή τη σχέση εξάρτησης με τους καρπούς της ελιάς και πρέπει να σεβαστεί το οικολογικό αυτό γεγονός και να μην επιχειρήσει την ολοκληρωτική εξόντωση του πληθυσμού. Επίσης οι ελιές που προορίζονται για ελαιοποίηση υφίστανται μικρότερη ζημία από αυτές που προορίζονται για επιτραπέζια κατανάλωσης λόγω του τελικού προϊόντος και της επεξεργασίας που δέχονται, επομένως ας μην πέφτετε στην παγίδα συναδέλφων που σας τρομάζουν με την καταστροφή που πρόκειται να προξενήσει ο δάκος στα λιγοστά σας δέντρα ώστε να πουλήσουν τα φάρμακα που έχουν στην αποθήκη. Μην εξαπατήστε. Αν ακολουθήσετε μερικές βιολογικές μεθόδους θα κρατήσετε τον πληθυσμό σε χαμηλά επίπεδα χωρίς να έχετε κανένα πρόβλημα στην παραγωγή σας.

Στην αγορά υπάρχουν σκευάσματα με δραστική ουσία φυσικές πυρεθρίνες, οι οποίες απομονώνονται από εκχύλισμα κάποιων ειδών χρυσανθέμου και έχουν εντομοκτόνο ιδιότητα. Δρουν με την επαφή και την απορρόφησή τους από το σώμα των εντόμων στο νευρικό σύστημα των εντόμων, προκαλώντας αρχικά κατάρρευση και στη συνέχεια το θάνατό τους. Οι πυρεθρίνες εφαρμόζονται βραδινές ώρες και δεν βλάπτουν το περιβάλλον αφού διασπόνται γρήγορα από την ακτινοβολία του ηλίου. 

Άλλα σκευάσματα με εντομοκτόνες ιδιότητες είναι αυτά με δραστική ουσία ζωντανά σπόρια (κονίδια) του μύκητα beauveria bassiana. Το οποίο χρησιμοποιείται ως συμπληρωματικό μέτρο της μαζικής παγίδευσης, που θα εξηγήσω παρακάτω. Τα σκευάσματα αυτά είναι ακίνδυνα για το περιβάλλον και πρέπει να τα χρησιμοποιείται σύμφωνα με τις οδηγίες της ετικέτας τους.

Για την μαζική παγίδευση υπάρχουν αρκετές πατέντες και αρκετοί τύποι παγίδων που κυκλοφορούν στην αγορά, αλλά και που μπορείτε να φτιάξετε μόνοι σας. Υπάρχουν παγίδες πράσινου και κίτρινου χρώματος (χρώματα τα οποία προσελκύουν το έντομο) με προσελκυστυκές ουσίες τροφής και δραστικές ουσίες συνθετικά εντομοκτόνα, στις οποίες είτε παγιδεύεται το έντομο και εξασθενεί, είτε έρχεται σε επαφή με το εντομοκτόνο, το οποίο εισχωρεί στο σώμα του και το παραλύει.

Υπάρχει η παγίδα τύπου McFail, η οποία χρησιμοποιείται για τον έλεγχο του πληθυσμού και στην οποία επίσης το έντομο παγιδεύεται. Με παρόμοιο τρόπο λειτουργούν και οι αυτοσχέδιες παγίδες, οι οποίες έχουν την παρακάτω κατασκευή. Σε ένα δοχείο ή μπουκάλι πλαστικό κάμουμε μερικές τρύπες στα πλάγια και πάνω από τη μέση ώστε να μπορέσουμε να περάσουμε σε αυτές καλαμάκια 3-4cm πλαστικά τα οποία τα κολλάμε με τρόπο ώστε αυτά να μην προεξέχουν αρκετά από την εξωτερική επιφάνεια του δοχείου. Γεμίζουμε το δοχείο με νερό μέχρι την μέση ώστε να πέσουν σε αυτό τα έντομα αργότερα και δένουμε στο καπάκι ή στο πώμα, εσωτερικά, μια κάψουλα, η οποία περιέχει μια φερομόνη προσέλκυσης που μπορούμε να βρούμε εύκολα στο εμπόριο, ώστε όταν κλείσουμε το καπάκι η φερομόνη να βρίσκεται μέσα στο δοχείο. Αν η κάψουλα είναι κλειστή κάνουμε μερικές τρύπες ώστε να απελευθερώσουμε την φερομόνη. Κρεμάμε μερικά τέτοια μπουκαλάκια στο δέντρο.

Εικόνα 5: Παγίδα τύπου MvPhail.

Εκτός από τα παραπάνω, μπορούμε να εφαρμόσουμε και δολωματικό ψεκασμό με ελκυστική φερομόνη σε συνδυασμό με πυρεθρίνες.

Υπάρχουν αναφορές για αποτελεσματικότητα των φυσικών εχθρών του δάκου, των υμενοπτέρων του γένους Psyttalia, αλλά και στελεχών του βακτηρίου Bacillus thuringiensis που όμως βρίσκονται ακόμα σε πειραματικό επίπεδο.

Εικόνα 6: Το παρασιτοειδές Psyttalia concolor

Βιβλιογραφία:

• Μ.Ε. Τζανακάκης – Β.Ι. Κατσόγιαννος (2003) Έντομα καρποφόρων δέντρων και αμπέλου. Αθήνα, Εκδόσεις Αγρότυπος, pp 265–273
• John L. Capinera  (2008) Encyclopedia of Entomology. USA, University of Florida, Springer Science+Business Media B.V. pp 2666–2669
• K.R. Sime, K.M. Daane, A. Kirk, J.W. Andrews, M.W. Johnson and R.H. Messing (2007) Bulletin of Entomological Research / Volume 97 / Issue 03 , pp 233 ­ 242

·       E.I.Navrozidis,E.Vasara,G.Karamanlidou,G.K.Salpiggidis, and S.I.Koliais. Biological Control of Bactocera oleae (Diptera: Tephritidae) Using a Greek Bacillus thuringiensisIsolate. Journal of Economic Entomology 93(6):1657-1661. 2000